Η νουβέλα "Νέα Αρκ: Ο Μικρόκοσμος των Ψεμάτων" ανήκει στην κατηγορία της μεταποκαλυπτικής (post apocalyptic) λογοτεχνίας και συγκεκριμένα του κλάδου της που την φέρνει πιο κοντά στην επιστημονική φαντασία. Πρόκειται για έναν κλάδο που σχετίζεται άμεσα με ένα νοητικό πείραμα. Πώς θα μπορούσε να είναι ο κόσμος μας ή -στην προκειμένη περίπτωση- ένας κόσμος παρόμοιος με τον δικό μας, μετά από μία μεγάλης κλίμακας φυσική ή τεχνητή καταστροφή που κατάφερε να αποδεκατίσει, αλλά όχι να αφανίσει ολοσχερώς -τουλάχιστον όχι ακόμα- την ανθρωπότητα; Υπάρχουν σαφώς και ιστορίες που σχετίζονται με πιο μεταφυσικές ή ακόμα και θρησκευτικά αποκαλυπτικές καταστροφές, αλλά αυτές ανήκουν σε έναν άλλο κλάδο της μεταποκαλυπτικής λογοτεχνίας που πλησιάζει περισσότερο την κλασική φαντασία, παρά την επιστημονική.
Τι είναι όμως αυτό που κάνει την επιστημονική μεταποκαλυπτική φαντασία άξια να διαβαστεί από τον σύγχρονο αναγνώστη; Υπάρχουν δύο βασικοί λόγοι. Ο πρώτος είναι ότι αναφέρεται σε καταστάσεις που δεν είναι μεν υπαρκτές, αλλά δεν ξεφεύγουν εντελώς από τα όρια του εφικτού και ορισμένες από τις οποίες μοιάζουν δυστυχώς να γίνονται ολοένα και πιο πιθανές, όσο η τεχνολογία προοδεύει, χωρίς την ταυτόχρονη πνευματική εξέλιξη της Ανθρωπότητας. Ο εφιάλτης ενός πυρηνικού ή βιολογικού πολέμου, ικανού να καταστρέψει το μεγαλύτερο μέρος της Ανθρωπότητας, κάθε άλλο παρά απίθανος φαντάζει σε μία εποχή όπου η παγκόσμια ειρήνη έχει αρχίσει να διασαλεύεται και που το χάος του πολέμου απειλεί να εισβάλλει ακόμα και στις θεωρητικά πιο ειρηνικές ηπείρους του 21ου αιώνα. Και επιπλέον, μία ακούσια ανθρωπογενής καταστροφή, σχετική με την ανθρωπογενή επίδραση στο περιβάλλον παραμένει εξίσου πιθανή, την ώρα που οι φυσικές καταστροφές που οφείλονται στην κλιματική αλλαγή γίνονται ολοένα και πιο συχνές. Επιπροσθέτως, η πανδημία του νέου κορωνοϊού μας υπενθύμισε το πόσο εύκολο είναι να εμφανιστεί μία καινούργια ασθένεια και να σκοτώσει εκατομμύρια κόσμου. Και τέλος, ο κίνδυνος που ελλοχεύει από την ανάπτυξη νέων τεχνολογιών όπως αυτές που σχετίζονται με τα γενετικά τροποποιημένα τρόφιμα, την τεχνητή νοημοσύνη και την ευγονική γενετική αποτελεί άλλο ένα χαρακτηριστικό του αιώνα που διασχίζουμε.
Εννοείται ότι ο συγγραφέας της μεταποκαλυπτικής φαντασίας δεν θεωρεί εκ προοιμίου ότι τα πράγματα θα εξελιχθούν κατά τον τρόπο αυτό. Όπως και όλοι οι άνθρωποι, έτσι και ο συγγραφέας, μπορεί να είναι πιο αισιόδοξος ή πιο απαισιόδοξος, όσον αφορά τον τρόπο που βλέπει τον κόσμο και το μέλλον του, πράγμα το οποίο σίγουρα αντανακλάται και στα έργα του, όχι όμως με τον τρόπο που πολλοί νομίζουν. Το να είμαι αισιόδοξος άλλωστε, σε καμία περίπτωση δεν σημαίνει ότι κλείνω τα μάτια μου μπροστά σε ένα υπάρχον ή σε ένα δυναμικά υπαρκτό πρόβλημα, ελπίζοντας ότι θα εξαφανιστεί ως διά μαγείας από μόνο του ή ότι θα εμφανιστεί κάποιος από μηχανής θεός ή ότι θα γίνει κάποιο μεταφυσικό θαύμα για να μας σώσει. Όπως έλεγαν άλλωστε και οι αρχαίοι, "συν Αθηνά και χείρα κίνει"...
Η αισιοδοξία του συγγραφέα δεν εκδηλώνεται μόνο όταν το μέλλον που πλάθει στα έργα του είναι ονειρικό κι αγγελικά πλασμένο. Εκδηλώνεται κυρίως όταν στο τέλος του έργου του, η ανθρώπινη φύση και η ανθρώπινη ψυχή καταφέρνουν να υπερβούν μία δύσκολη κατάσταση, διαψεύδοντας και τις χειρότερες προβλέψεις, όχι λόγω της τύχης ή μίας μεταφυσικής παρέμβασης, αλλά χάριν της ανθρώπινης θέλησης να γίνει ο κόσμος λίγο καλύτερος, της ανθρώπινης ευστροφίας και εφευρετικότητας και πρωτίστως της ανθρώπινης ηθικής πυξίδας που όσο και αν πολλές φορές την αγνοούμε, εκείνη είναι πάντα εκεί, για να μας οδηγήσει στο να πράξουμε το σωστό. Και υπό αυτήν την άποψη θεωρώ ότι η λογοτεχνία αυτή όταν έχει έναν συγκρατημένα αισιόδοξο τόνο στην κατάληξή της, μπορεί να προετοιμάσει ψυχικά την Ανθρωπότητα για τις δυσκολίες που θα έρθουν στο μέλλον, αλλά τις οποίες είναι αρκετά ικανή να ξεπεράσει και να μάθει από αυτές για να γίνει ακόμα καλύτερη.
Και ο δεύτερος λόγος είναι αυτό που έχει η μεταποκαλυπτική λογοτεχνία, το οποίο την κάνει τρομερά κοντινή στην πραγματικότητα. Και αυτό είναι το ιστορικό παράδειγμα. Οι περισσότερες κοινωνίες, αναλόγως του αν βρίσκονται κοινωνικά σε περίοδο ακμής ή σταδιακής παρακμής, προβάλλουν αντιστοίχως την νοοτροπία ενός λαμπρού, πολλά υποσχόμενου αύριο ή του "κάθε πέρσι και καλύτερα". Ωστόσο και στις δύο περιπτώσεις, δεν τολμούν να εξετάσουν σοβαρά το ενδεχόμενο μίας ταχείας οπισθοχώρησης του πολιτισμού. Γιατί είναι άλλο πράγμα το να χάνεις κάτι από την αίγλη του παρελθόντος μέρα με την ημέρα και άλλο να τα χάσεις όλα μέσα σε μια νύχτα. Και το πιο τρομερό απ' όλα είναι ότι αυτό όχι μόνο είναι κάτι βγαλμένο μέσα από την σφαίρα του εφικτού, αλλά κάτι που έχει συμβεί στο παρελθόν και έχει καταγραφεί από την Ιστορία.
Δεν θα ήταν υπερβολή να πει κανείς ότι για την περιοχή της Μεσογείου Θαλάσσης και της Ευρώπης, προβιομηχανικά, δεν υπήρξε μεγαλύτερη περίοδος ακμής από τα χρόνια του λεγόμενου Ελληνορωμαϊκού πολιτισμού, τα οποία περιλαμβάνουν την Κλασική, Ελληνιστική και Ρωμαϊκή περίοδο της Ιστορίας. Στα χρόνια εκείνα, σπουδαίοι μηχανικοί, όπως ο Αρχιμήδης και ο Ήρωνας από την Αλεξάνδρεια ή ο ανώνυμος σχεδιαστής του Μηχανισμού των Αντικυθήρων κατασκεύασαν μηχανές που όμοιές τους δεν θα ξανάβλεπε ο κόσμος μέχρι την εποχή της σύγχρονης ατμομηχανής. Καθαρό νερό έφτανε στις μεγάλες πόλεις μέσα από τα ρωμαϊκά υδραγωγεία, ενώ η προσωπική καθαριότητα που σχετιζόταν με μια επίσκεψη στα λουτρά ήταν μία αγαπητή συνήθεια για τον πολίτη που επέλεγε τον ελληνορωμαϊκό τρόπο ζωής. Ένα υπέρ-εξελιγμένο για την εποχή οδικό δίκτυο ένωνε ολόκληρο τον πολιτισμένο κόσμο, επιτρέποντας μία άνευ προηγουμένου ελευθερία μετακίνησης αγαθών και ανθρώπων από την μία γωνιά της Αυτοκρατορίας στην άλλη. Η ιατρική γνώση που προήλθε από χιλιετίες σοφίας, αποτυπωμένης σε αρχαίους αιγυπτιακούς παπύρους, αλλά και μέσα από τις πρακτικές των ελληνικών Ασκληπιείων σε συνδυασμό με την αφθονία της τροφής που επέβαλλε το ρωμαϊκό "άρτον και θεάματα" και επέτρεπε η τεράστια γεωργική παραγωγή του Νείλου ποταμού, έκαναν δυνατό ο μέσος όρος ζωής να ανέβει σε επίπεδα που δεν ξαναέφτασε πριν την Βιομηχανική Εποχή. Όλες οι τέχνες βρίσκονταν σε μία κατάσταση τεράστιας ακμής, την ώρα που μία κοινή ταυτότητα -πρόγονος της σημερινής ευρωπαϊκής- είχε αρχίσει να σφυριλατείται στον ρωμαϊκό κόσμο και η ρωμαϊκή ισχύς επέβαλλε μία διαρκή ειρήνη, την λεγόμενη Pax Romana. Η αντίληψη του ανθρώπου για τον κόσμο είχε φτάσει σε πρωτόγνωρα επίπεδα. Η σφαιρικότητα της γης είχε αποδειχθεί και το μέγεθός της είχε υπολογιστεί με τεράστια ακρίβεια από τον Ερατοσθένη, η δύναμη του ατμού είχε αποδειχθεί πειραματικά από τον Ήρωνα, η έννοια της ύπαρξης μικροσκοπικών ατόμων από τα οποία αποτελείτο η ύλη είχε γεννηθεί, την ώρα που ο Λουκιανός έκανε νύξη στο πλαίσιο του σατιρικού έργου του για την δυνατότητα ύπαρξης ζωής σε άλλους πλανήτες. Και ακόμα και η υφιστάμενη κοινωνική ανισότητα μεταξύ των πατρικίων, των πληβείων και των δούλων είχε αρχίσει να λειαίνεται χάρη στην ανάδειξη του κοινωνικού μηνύματος περί πανανθρώπινης αδελφότητας, όπως διατυπώθηκε από τον Ιησού Χριστό και διαδόθηκε σε όλη την Αυτοκρατορία από τους πρωτοχριστιανούς αποστόλους. Όποιος ζούσε τότε, θα έλεγε με σχετική σιγουριά ότι καλώς εχόντων των πραγμάτων, η Ανθρωπότητα, υπό την ηγεσία του Αυτοκράτορα της Ρώμης, θα συνέχιζε να πορεύεται εσαεί προς ένα ένδοξο και λαμπερό μέλλον.
Ωστόσο τα πράγματα δεν έμελλαν να συμβούν κατ' αυτόν τον τρόπο. Η προσπάθεια φιλόδοξων ανδρών να ανέβουν στον αυτοκρατορικό θρόνο οδήγησε σε μακροχρόνιους, πολύνεκρους πολέμους που σταδιακά διαίρεσαν και αποδυνάμωσαν την άλλοτε κραταιά Αυτοκρατορία, την ώρα που κοινωνικές αναταραχές προκλήθηκαν και εξ αιτίας της σύγκρουσης των εθνικών πολυθεϊστών με τους ολοένα και περισσότερους οπαδούς του Χριστιανισμού. Παράλληλα, οι λαοί πέρα από τον Ρήνο ποταμό άρχισαν να εισβάλλουν στα εδάφη που κάποτε προστατεύονταν επαρκώς από τον ρωμαϊκό στρατό, σκορπώντας την καταστροφή και τον θάνατο, επιβάλλοντας μία νέα τάξη πραγμάτων που όμως θα βασιζόταν σε ένα πολύ πιο απλοϊκό σύστημα διοίκησης και άσκησης της εξουσίας. Και σύντομα και η ίδια η Ρώμη θα έπεφτε στα χέρια του Οδόακρου και λίγο αργότερα θα πέρναγε στην κυριαρχία των Οστρογότθων, ενώ μία φρικτή ασθένεια, ο λοιμός της Εποχής του Ιουστινιανού, θα ταξίδευε σε όλον τον ρωμαϊκό κόσμο, αποδεκατίζοντας τους ανθρώπους. Και σαν να μην έφταναν όλα τα παραπάνω, λίγους αιώνες αργότερα, ο τεράστιος ρωμαϊκός σιτοβολώνας που κάποτε έθρεφε ολόκληρη την Αυτοκρατορία, θα πέρναγε στα χέρια του Αραβικού Χαλιφάτου, καθιστώντας αδύνατο το να επιτευχθεί ξανά το μέγεθος του πληθυσμού που υπήρχε στην Ευρώπη την εποχή των Ρωμαίων. Σίγουρα, η Βυζαντινή Ανατολή είχε κάπως καλύτερη τύχη από την Ρωμαϊκή Δύση, ξεφεύγοντας από την απόλυτη καταστροφή, αλλά ακόμα κι αυτή δεν θα κατάφερνε να διορθώσει την κατάσταση και να επανενώσει τον παλαιό ρωμαϊκό κόσμο και όχι επειδή δεν το προσπάθησε.
Κάπως έτσι, η Δυτική Ευρώπη θα βυθιζόταν στα σκοτάδια του Μεσαίωνα. Τα αγαθά θα γίνονταν λιγότερα και πολύ πιο απρόσιτα για τον μέσο υπήκοο των τοπικών βασιλείων. Η μαρκά ειρήνη θα είχε αντικατασταθεί από αλλεπάλληλους πολέμους. Το επίπεδο της υγείας των ανθρώπων θα υποχωρούσε αισθητά, επιτρέποντας στις διάφορες ασθένειες να σκοτώνουν πολύ περισσότερους ανθρώπους απ' ότι παλαιότερα, μειώνοντας παράλληλα κατακόρυφα τον μέσο όρο ζωής. Οι τέχνες και ο πολιτισμός θα οπισθοχωρούσαν με μόνη την Εκκλησία να είναι πλέον εις θέσιν να κάνει περιορισμένες παραγγελίες έργων τέχνης, ενώ το ποσοστό της εγγραματοσύνης θα μειωνόταν και αυτό δραματικά. Ως και το ίδιο το μήνυμα του Χριστιανισμού, θα τροποποιείτο από επισκόπους και ηγεμόνες, για να καλύπτει περισσότερο τις ανάγκες των όσων κατείχαν πολιτική και θρησκευτική εξουσία, χάνοντας ένα σημαντικό κομμάτι από την κοινωνική του διάσταση. Στην ίδια την Ρώμη, βλάστηση θα άρχιζε σταδιακά να αναπτύσσεται στα άλλοτε περίλαμπρα φόρα και μόνο τα ερείπια των αρχαίων κτηρίων θα συνέχιζαν να στέκουν αγέρωχα, μαρτυρώντας στους βοσκούς που έβοσκαν εκεί τα πρόβατά τους ότι κάποτε εκεί είχε ανθίσει ένα σημαντικός πολιτισμός, στο πλαίσιο του οποίου οι πρόγονοί τους ζούσαν πολύ καλύτερα από εκείνους, καίτοι πολλούς αιώνες νωρίτερα. Δεν θα ήταν λοιπόν υπερβολή να πούμε ότι ο Μεσαίωνα υπήρξε ο μεταποκαλυπτικός εφιάλτης της Ύστερης Αρχαιότητας που βγήκε αληθινός.
Ζωγραφική αναπαράσταση του Κολοσσαίου της Ρώμης, Heinrich Brandes.
Και αυτό είναι ένα βασικότατο μάθημα που πάντοτε πρέπει να έχουμε υπ' όψιν. Δεν πρέπει να μένουμε προσκολλημένοι στην γραμμική αντίληψη του χρόνου που εν πολλοίς προάγει και η δική μας κοινωνία. Πέραν της σταδιακής ακμής ή παρακμής, ανά πάσα στιγμή μπορεί να υπάρξει η κατάρρευση του πολιτισμού και χίλια χρόνια από σήμερα, τα μακρινά μας εγγόνια να κοιτάνε με μια κάποια ρομαντική διάθεση προς την εποχή μας και να την βλέπουν σχεδόν όπως οι άνθρωποι του 1400 έβλεπαν το ρωμαϊκό τους παρελθόν. Είναι λογικό στην αρχή η σκέψη και μόνο αυτή να μας γεμίσει με μία ψυχρή αίσθηση δέους. Ωστόσο, πρέπει να αντιληφθούμε ότι είναι στο χέρι μας να καθυστερήσουμε ή και να αποτρέψουμε μία πιθανή κατάρρευση του πολιτισμού. Πώς μπορούμε να το πράξουμε αυτό; Μα πολύ απλά, αλλάζοντας στάση ζωής και αποφασίζονταν να λύνουμε επί τόπου τα προβλήματά μας και όχι να εθελοτυφλούμε, κρύβοντάς τα κάτω από το χαλί. Διότι σε αντίθετη περίπτωση, κάποια στιγμή θα εμφανιστεί ένα πρόβλημα που δεν θα χωράει πια κάτω από αυτό το χαλί και τότε θα βγουν από κάτω και όλα τα υπόλοιπα που θα έχουν εν τω μεταξύ χρονίσει για να "πνίξουν" τον πολιτισμό μας.
Το αποτέλεσμα θα μπορούσε να περιγραφεί ως μία "τέλεια καταιγίδα" (perfect storm), για να χρησιμοποιήσω τον πάντα επίκαιρο όρο του Eric H. Cline από το εμβληματικό του βιβλίο για την κατάρρευση των πολιτισμών της Ύστερης Εποχής του Χαλκού (1177 B.C.: The Year Civilization Collapsed). Αλλά μία "τέλεια καταιγίδα", ικανή να καταστρέψει πολιτισμούς, δεν προκύπτει συνήθως από ατυχή συγκυρία, αλλά από το γεγονός ότι προβλήματα που θα μπορούσαν να έχουν λυθεί χρόνια νωρίτερα, μένανε ανεπίλυτα και χαρακτηρίζονταν "μη φλέγοντα" για πολύ καιρό, με αποτέλεσμα κάποια στιγμή, αθροιστικά, να καταβάλλουν τον ίδιο τον πολιτισμό. Και εδώ ακριβώς φαίνεται η σοφία που ενέχεται στην λαϊκή ρήση: "Μην αφήνεις ποτέ για αύριο, κάτι που μπορείς να κάνεις σήμερα". Γιατί αν αυτή η φράση μπορεί να σημαίνει πολλά για τις προσωπικές υποθέσεις και υποχρεώσεις ενός ατόμου, για μία κοινωνία μπορεί να σημαίνει την ίδια της την επιβίωση.
.jpg)
.png)